کمدی الهی

کمدی الهی سه‌گانه‌ایست به شعر که دانته آلیگیری، شاعر و نویسنده ایتالیایی نوشتن آن را در سال ۱۳۰۸ میلادی آغاز کرد و تا زمان مرگش در سال ۱۳۲۱ میلادی کامل کرد. این کتاب از زبان اول شخص است و دانته در این کتاب، سفر خیالی خود را به دوزخ، برزخ و بهشت تعریف می‌کند. کمدی الهی یکی از اولین کتاب‌های ادبیات ایتالیا است و از بزرگترین آثار در ادبیات جهان به‌شمار می‌آید. این کتاب کمک کرد تا زبان توسکانی و شیوهٔ نوشتاری آن به استانداردی برای زبان ایتالیایی تبدیل شود.

این کتاب در ابتدا کمدی (به ایتالیایی: Commedìa) نام داشت و بعدها جیووانی بوکاچیو (نویسنده هم عصر دانته) واژهٔ الهی را به آن افزود و نام کمدی الهی برای اولین بار در چاپ ونیز به سال ۱۵۵۵ بر جلد این کتاب ظاهر شد.

در سفر دانته به دنیای پس از مرگ، دو راهنما او را همراهی می‌کنند؛ در دوزخ و برزخ راهنمای او «ویرژیل»، شاعر رومی است که چند قرن پیش از دانته زندگی می‌کرده، و در بهشت راهنمای او بئاتریس پورتیناری است که دانته او را دوست می‌داشته و در کتاب زندگانی نو به شرح عشق خود به او پرداخته‌است. «البته در برخی منابع ذکر شده که بئاتریس همانند ویرژیل (که سمبول عقل و منطق بشری است) جنبهٔ سمبولیک داشته و مظهر عشق و فروغ الهی است؛ و اشاره دانته به عشق زمینی خود در کتابی با مضمون خدا و فروغ و حد اعلای کمال بعید به نظر می‌رسد.» (به نقل از شجاع الدین شفا)

دانته در این کتاب از مراحل مختلف دوزخ، برزخ و بهشت می‌گذرد و در این مراحل با شخصیت‌های مختلف تاریخی برخورد می‌کند، تا عاقبت در آخرین مرحله بهشت به دیدار خدا می‌رسد. دانته در طبقه اول دوزخش اشخاصی مانند بوعلی سینا و صلاح الدین ایوبی را ملاقات میکند و همچنین بزرگانی چون ارسطو و هومر که در نوع خود تجربه ای بینظیر به حساب می‌آید.

در کتاب از اشخاص مشهوری چون:ابن سینا ،اطلس، جالینوس ،بقراط ،کلئوپاترا، اقلیدوس ،ابن رشد، ویرژیل ،لوکرزیا ،صلاح الدین، هومر ،انئید ،سنکا ،بونیفاس هشتم ،ارفئوس ،سلستین پنجم ،سقراط ،ارسطو ،افلاطون ،بروتوس ،ذیمقراطیس، کرنیلیا، بطلمیوس، هلن ،دیوسکوریدس ،امپدوکلس، لوکن، هراکلیوس، تالس، سمیرامیس ،نینوس، ژولیا، زنون، آمفیارئوس، آرونس، ریچارد شیردل، داردانوس ،مارسیا ،آناکساگوراس، دیوجانس، پائولو ،هریس، اوید، فرانچسکا ،فیلیپو آرجنتی ،پاریس، اورفئوس ،زئوس ،آشیل، میشل اسکوت ،اسکندر مقدونی ،تیرسیاس، آتیلا، تارکوئین و… نام برده شده‌است.

طی دهه‌های اخیر، برخی این اثر را با ارداویراف‌نامه که در اواخر دورهٔ ساسانیان به زبان و خط پهلوی نوشته شده مقایسه کرده‌اند.[نیازمند منبع] ارداویراف‌نامه حدود هزار سال پیش از کمدی الهی به سفر به دنیای پس از مرگ می‌پردازد. در ایران، در دو اثر باستانی دیگر غیر از ارداویراف‌نامه، موضوع سفر به دنیای پس از مرگ را ثبت کرده‌اند: کتیبه کرتیر در سرمشهد متعلق به دوران ساسانیان و دیگری در افسانه ویشتاسب یا گشتاسب‌شاه.

همچنین برخی بر این باورند که بخش‌هایی از کمدی الهی دانته دربارهٔ دوزخ و بهشت، به‌شدت با «سیرالعباد الی المعاد»، سرودهٔ حکیم سنایی غزنوی شباهت و همسویی دارد. یکی از این شباهت‌ها، شباهت‌های تشبیهی میان این دو اثر است.

نیکلسون، مستشرق انگلیسی، بر این عقیده است که کمدی الهی متأثر از رسالهالغفران نوشته شده‌است. «رسالهالغفران» که نوشتهٔ شاعر معروف عرب، ابوالعلا المعری است، یک معراج‌نامه به‌شمار می‌آید. این معراج‌نامه شرح سفری خیالی است که در آن، شخصی به عالم پس از مرگ می‌رود و در این سفر با شخصیت‌های گوناگون اسلامی و دوران جاهلیت روبرو می‌شود و با آن‌ها گفتگو می‌کند.

برخی هم «الاسراء»، «فتوحات مکیه» و «معراج‌نامه» نوشتهٔ محیی‌الدین ابن عربی را منبع الهام دانته در نوشتنِ کمدی الهی می‌دانند. شاعران، نقاشان و مجسمه‌سازان بزرگ بسیاری به خلق آثار برجسته‌ای پرداختند که موضوع اصلی آن صحنه‌ها و داستان‌های کمدی الهی است. بوتیچلی، نقاش بزرگ و معاصر میکل آنژ در سدهٔ ۱۵ (میلادی)، یکی از آنان است. دلاکروا، نقاش بزرگ دیگر و ویلیام بلیک شاعر بزرگ انگلیسی سدهٔ ۱۸ (میلادی)، گوستاو دوره، نقاش و حجار بزرگ سدهٔ ۱۹ (میلادی)، رافائل، شفر، گلز، دلابرد، هامان، مورانی و بسیاری دیگر، از زمره کسانی هستند که با موضوع کمدی الهی آثار جاودانی خلق کرده‌اند. بجز اینها از دیر باز تاکنون در کرسی‌های «دانته‌شناسی» در دانشگاه‌های معتبر جهان، به شناخت، تفسیر و معرفی کمدی الهی می‌پردازند. اخیراً هم نویسندهٔ آمریکایی دن براون کتابی تحت عنوان دوزخ منتشر کرده که الهام گرفته از کمدی الهی دانته است.